[ Pobierz całość w formacie PDF ]
sunki dzieci´ce. Deformuje kubizm i impresjonizm. Rozstrzygajàce sà w tym wzgl´-
dzie motywy dzia"a’ deformacyjnych. Impresjonista jak to wykaza" pi´knie W"a-
dys"aw Strzemi’ski w swych precyzyjnych analizach martwych natur Cezanne a
odkszta"ca fotograficzny obraz rzeczy, aby oddaç pe"nà sprawiedliwoÊç prawdzie
Ýywych zmys"ów. Czyli materii. Kubista deformuje statyk´ na rzecz dynamiki wie-
lokrotnego oglàdania tego samego modela. A wi´c i jemu chodzi o stosunek mi´dzy
okiem a rzeczà, materià a materià. Ekspresjonista deformuje po to, aby materi´
ujarzmiç, upokorzyç, unicestwiç.
Deformacjom Êwiata przedstawionego towarzyszà deformacje mowy. Interwen-
cje w j´zyk sà tu p"ytkie, p"ytsze niÝ u futurystów, ekspresjonista szanuje s"owo ja-
ko przekaênik idei, natomiast post´puje bezceremonialnie z regu"ami spójnoÊci mo-
wy, z logikà obrazów, z precyzjà wyraÝania. Czytelnik powinien zrozumieç, Ýe oto
pod naporem gigantycznej myÊli p´kajà marne wiàzania materii werbalnej. Powia-
da Przybyszewski o S"owackim, Ýe nieÊcis"oÊç wyraÝenia w najwi´cej nat´Ýonym
twórczym myÊleniu to rzecz zwyk"a 228. Tymczasem nie S"owacki, lecz Przyby-
szewski i jego ludzie zbyt zach"annie korzystali z przywileju wys"owie’ niechluj-
nych, a os"abia"o to prestiÝ artystyczny Zdroju . Sà na szcz´Êcie cz´ste i pi´kne wy-
jàtki od tej regu"y. Wiele liryków Mici’skiego, Wiosna Tuwima, proza Berenta.
Liczne powtórzenia majà na celu efekt skrócenia czasu percepcji wiersza. (MoÝ-
na powiedzieç, Ýe poezja potrafi rozwijaç si´ w czasie mniej wi´cej analogicz-
nym do czasu trwania wypowiedzi niepoetyckiej sk"adajàcej si´ z tej samej iloÊci
s"ów. W takich wypadkach wiersz czyta si´ jak gazet´ . Nie pojawiajà si´ w nim
utrudnienia, retardacje, nakazy powrotu do fragmentów juÝ przeczytanych. Sàdz´,
162
Ýe do takiej zwyczajnoÊci temporalnej dàÝà niektóre wiersze Leopolda Staffa.
MoÝna wskazaç takÝe szereg dzie" poetyckich, na przyk"ad dzie" Juliana Przybosia,
które odwrotnie trwajà w odbiorze d"uÝej niÝ tej samej obj´toÊci przekaz potocz-
ny. Odsy"ajà do partii wczeÊniejszych, kaÝà rozwiàzywaç zadania interpretacyjne
w uk"adach tropów i rymów, intonacji i paralelizmów.) Wiersz ekspresjonistyczny
chce trwaç krócej niÝ mowa potoczna. On, by tak rzec, nie ma czasu, szybuje ponad
s"owem w stron´ idei. Skupiska s"ów powtarzanych w jednym wersie bardzo
pr´dko przeskakuje si´ wzrokiem. Jan Stur, Prolog:
Z kamieni wielu, wielu, wielu
Julian Tuwim, Wiosna:
Gwar, gwar, gwar, chichoty
Gwar, gwar, gwar, piski
[ . . . . . . . . . . . . . ]
Szur, szur, szur, gwar, gwar, gwar,
Sunà tysiàce rozwydrzonych par,
A dalej! A dalej! A dalej!229
Ekstaza, groza, ob"´d, patos, krzyk to obok walki z czasem podstawowe ener-
gie deformujàce Êwiat przedstawiony i j´zyk powiadomie’ o Êwiecie.
Ale ekspresjonizm nie musi istnieç tylko w krzyku. Niekiedy staje si´ szep-
tem, wizjà wysubtelnionà, która sugeruje obecnoÊç Ducha wcale nie agre-
sywnà, ledwo dostrzegalnà, a mimo to jakÝe istotnà. W Elegii do Homera
Wittiina230 rozpoznajemy znane juÝ implikacje ideowe. Homer fascynuje
dlatego, Ýe jest duchem, marà , osobà materialnie nieobecnà i problematycz-
nà biologicznie. O Êlepy, biedny mój bardzie, / co nawet nie masz dowodu /
Na to, ÝeÊ istnia" . Âlad po cz"owieku, dzie"o twórcy Odysei, partycypuje
przecieÝ w biografiach duchowych pokole’ i jednostek. G"ody mej duszy
i cia"a / Tobà spokoje, o maro! Podobnie Rapsod Ýa"obny ku czci Stefana Úe-
romskiego napisany równieÝ przez Wittiina pokazuje, jak doczesnoÊç
chce w sobie pomieÊciç mit pisarza. Rytua"y grzebalne, które sà poÝegnaniem
cia"a, przedstawia Wittiin tak, jak gdyby rzeczywistoÊç materialna oddawa"a
czeÊç duszy:
Zapaliç, zapaliç co Ýywo latarni´ morskà na Helu!
Bo t´dy w samotnym korabiu On p"ynàç b´dzie w zaÊwiaty.
Jakkolwiek funkcjonujà tu mechanizmy wyobraêni spirytualistycznej, to jednak
wydarzenia przedstawione w utworach tego typu dajà si´ wyt"umaczyç doskonale
w systemie przekona’ laickich. W p"aszczyênie psychologii, w uk"adzie kultury. Je-
dynym Duchem, który nie wymaga wiary, a swoje istnienie zaÊwiadcza kaÝdà bio-
grafià jednostki i kaÝdà historià narodu, jest wartoÊç wysi"ku humanistycznego ar-
tysty, uczonego, twórcy dzie", które nie umierajà.
*
163
Pisa"em przy innej okazji231, Ýe ekspresjonizm i futuryzm to dwie poetyki anta-
gonistyczne wychodzàce z biegunowo sprzecznych uj´ç rzeczywistoÊci oraz roli
artysty w Êwiecie. Futuryzm, w odróÝnieniu od ekspresjonizmu, widzia" podstawo-
[ Pobierz całość w formacie PDF ]