[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Ksieciu. Ten ciezar zdjeto ze sadownictwa wielkoksiazecego dopiero w drugim
statucie roku 1566. Odtad dopiero istnieje na Litwie przymus wyczerpywania
instancyj nizszych. Pozostaly atoli pewne sprawy, zarezerwowane zawsze
najwyzszej instancji, np. skargi na urzedników z powodu krzywd popelnionych
w urzedowaniu, spory pomiedzy stronami rozmaitych stanów, kwestje
szlachectwa i t. p.; tudziez zdrada glówna i przestepstwa wojskowe.
Sadownictwo zorganizowalo sie z ziem Wielkiego Ksiestwa litewskiego najpierw
na Podlasiu na wzór polski, bo tez Podlasie bylo najbardziej polskiem,
zaludnionem w znacznej czesci starem osadnictwem polskiem. Juz w XV wieku
spotykamy tam sedziego, podsedka i pisarza ziemskich, wkrótce i
podkomorzego, t. j. specjalnego sedziego do spraw o granice posiadlosci
ziemskich.
Od roku 1565 maja Korona i Litwa jednakie sadownictwo pierwszej instancji, t.
j. sady ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Do ziemskiego pozywala sie
szlachta w sprawach cywilnych. Skladal sie z sedziego, podsedka i pisarza.
Wszyscy musieli byc ze szlachty osiadlej w okregu sadu, a pelnili urzad
dozywotnio. Kto raz zostal wybrany sedzia, juz sie wyborcom zaslugiwac nie
musial, bo zyskiwal calkowita od nich niezaleznosc. Kazde województwo
wybieralo na sejmiku po czterech kandydatów na dany wakans w sadzie
ziemskim, a król jednego z nich mianowal na urzad sedziego, czy podsedka,
czy pisarza ziemskiego. Sad objezdzal cale województwo, tak, azeby w kazdym
powiecie trzy razy do roku odbywaly sie roki; objechac wiec trzeba bylo cale
województwo w ciagu roku trzy razy. Niektóre t. zw. "ziemie", t. j. krainy za
male na województwo, lecz posiadajace pewna autonomje, gdyz w okresie
dzielnicowym stanowily osobne ksiestwo - posiadaly takze osobne sady
ziemskie.
Na Litwie nie bylo objezdzania województw, bo kazdy powiat mial wlasny sad
ziemski. Pozostawalo to w zwiazku z tem, ze na Litwie kazdy powiat mial
wlasny sejmik. Bylo tedy sadów ziemskich na Litwie 30. Wybory i nominacje
dokonywaly sie tak samo, jak w Koronie.
Sady grodzkie byly do spraw karnych. Kierowal sadem starosta, ale rzadko
tylko sadzil osobiscie. Wyreczal sie podstaroscim, którego sam sobie dobieral z
posród szlachty powiatowej. Obok niego zasiadali w sadzie sedzia grodzki i
pisarz grodzki, takze ze szlachty osiadlej w tym samym okregu sadowym.
Pozew mozna bylo podac do grodu kazdej chwili; roki odbywaly sie co miesiac.
Strona 67
Dzieje administracji
Sedzia powadzil sledztwo i przygotowywal cely proces, referowal, a wyrok
podpisywal podstarosci lub w wazniejszych wypadkach starosta. "Gród"
posiadal "prawo miecza", t. j. mógl skazywac na kare smierci. Przy kazdym
sadzie grodzkim bylo wiezienie dwojakie: zwyczajne, hanbiace, i t. zw. "wieza",
areszt niehanbiacy, za przestepstwa popelniane bez zlej woli, zwlaszcza w
sprawach porzadku publicznego. W Koronie grozila kara smierci (wzglednie
dluzszego wiezienia) za gwalt, podpalenie, mezobójstwo i rozbój. Statut
litewski drugi wylicza dokladniej te sprawy karne: najazd na dom szlachecki,
gwalt w miescie, pozoga, rozbój na drodze publicznej, zgwalcenie, kradziez,
falszerstwo, mezobójstwo.
Podkomorskie sady tyczyly sie tylko spraw o granice posiadlosci. W Koronie
sejmik wojewódzki wybieral kandydatów, z których jednego nominowal król
dozywotnio, Na Litwie kazdy powiat mial swego podkomorzego, ale nie
pochodzil z wyboru, tylko bezposrednio z nominacji monarchy. Podkomorzy
sam dobieral sobie do pomocy jednego lub dwóch komorników, którzy
przygotowywali sprawe, zbierali materjal, dowody i t. d., lecz wyrok wydawal
tylko sam podkomorzy. Komornicy musieli równiez byc szlachta osiadla z tego
samego okregu. Byl to urzad nadzwyczaj powazany i postawiony wysoko.
Podkomorzy uchodzil za pierwszego w powiecie, w Koronie w calem nawet
województwie; w zaszczycie szedl zaraz po wojewodzie i kasztelanie. W
Prusiech Królewskich podkomorzowie nalezeli nawet do senatu obok tamtych
dostojników.
Trzeci statut litewski stanowil, ze sejmiki wybieraja czterech kandydatów na
urzad podkomorzego, z których król jednego mianuje; podczas gdy w Koronie
wybór sam decydowal.
Jak na Litwie, podobniez w Koronie przewlekala sie ciagle sprawa zaleglosci
przed sadem najwyzszym królewskim; sposób zaradzenia zlemu wyszedl
nareszcie z Korony za panowania króla Stefana.
Kiedy w drugiej polowie XV wieku szerzylo sie poczucie równosci wobec prawa
z moznowladztwem, poczeto sobie uwazac za ujme, zeby miec nad soba sedzia
równego siebie wspólobywatela i zaczynano coraz czesciej apelowac do króla.
W koncu wszystkie istniejace sady zamienialy sie w posrednie tylko instancje, a
poniewaz sedziami bywali znienawidzeni wielmozowie, wiec naprzekór nim
apelowano coraz gesciej.
Zygmunt Stary ustanowil w roku 1507 dla szybszego wymiaru sprawiedliwosci
[ Pobierz całość w formacie PDF ]